Sevdiklerinize bağlı mısınız yoksa bağımlı mı?

Duyulduğunda kulağımıza aynıymış gibi gelen iki kavram: Bağlılık / Bağımlılık. Oysa ki ikisi taban tabana zıt aslında. Biri sizi ve ilişkinizi yüceltirken diğeri aşılması güç zorluklarla başbaşa bırakabilir. Sevdiğimiz kişilerle olan ilişkilerimizi çoğu zaman ‘biz birbirimize çok bağlıyız’, ‘biz bağlı bir aileyiz’ olarak tanımlarız.  Ancak çoğu zaman o kişiye, o ilişkiye bağımlı olduğumuzun farkına varamayız. Benzer sandığımız bu iki duygunun aslında ne kadar da büyük ve önemli farklılıklar gösterdiğini konunun uzmanı Evlilik ve Aile Terapisti İpek Aykol ile yaptığımız sohbette özetlemeye çalıştık.

İlişki bağımlılığı dediğimizde aklımıza ilk gelen bir sevgiliye, eşe olan bağımlılık gibi düşünülse de aslında çocuğuna çok ilgili bir anne, aşırı fedakâr bir arkadaş da o iki kişi arasındaki ilişkiye bağımlı olabilir. Peki nedir ‘ilişki bağımlığı’?

İlişki bağımlılığı, bireyin karşılıklı olarak tatmin edici bir ilişki yaşamasını engelleyen duygusal ve davranışsal bir durum. Bu dinamiğe ilişki bağımlılığı denmesinin sebebi bireylerin tek taraflı ilişkiler kuruyor olması ve bu ilişkilerin zamanla yıpratıcı hale gelmesi. Bu kavram ilk kez alkolik ailelerin dinamiklerini inceleyen araştırmalarda ortaya çıkıp daha sonra sağlıksız ilişkilere doğru genelleşmiş bir kavram. Genellikle korkunun, öfkenin, acının ve utanmanın görmezden gelindiği veya inkâr edildiği ailelerde sağlıksız dinamikler oluşur. Bazen bu ailelerde bağımlılık, istismar, kronik hastalık gibi durumlar da olabilir. Problemlerin açıkça konuşulmadığı bazı ailelerde kişiler kendi istek ve ihtiyaçlarını bastırarak hayatta kalmaya çalışırlar. İlişki bağımlısı olan birey kendi ihtiyaçlarını tamamen görmezden gelerek diğer bireyin ihtiyaçlarını karşılamaya kendini adar. Bu şekilde kendi ihtiyaçlarından, isteklerinden, benliklerinden uzaklaşır. İlişki bağımlısı bir insanın kendine güveni çok düşüktür ve kendini iyi hissetmek için dış etkenlere ihtiyaç duyar. “Kendisi gibi olmak” onun için zordur. Sevdiklerinin sorunlu davranışları için bahaneler üretirler, çocuğu ceza almasın diye araya tanıdık sokarlar gibi…

Birçok kişi sevdiği kişiye olan duygularını daha çok ‘ben eşime, aileme, arkadaşıma çok bağlıyım’ olarak tanımlıyor. Bağlılık ve bağımlılık arasında nasıl bir fark var?

Bağımlı bir ilişki ilk başta sevgi dolu gibi gözükse de değildir. Sevgi, bir insanın destek ve bakımı seçmesini sağlar. Ama duygusal bütünlüğünüz için bir diğer insana bağımlıysanız bu ilişki artık sevgi temelleri üzerinde değildir, ihtiyaç temelleri üzerindedir. Sağlıklı ilişkilerde güven vardır ve bireyler sürekli sevilmek için ekstra davranışlar içine girmek zorunda hissetmez ve ilişkide olduğu kişinin sevgisinden devamlı şüphe etmez. Sağlıklı ve sevecen bir ilişkide bireylerin kendi hayatları, kendi sosyal yaşantıları ve hobileri olabilir. Bağımlı ilişkilerde ise bağımlı bireyin kendine ait kariyer, sosyallik, güzel zaman geçirme gibi istekleri yoktur. Sadece bağımlı oldukları birey ile ilgili meşgulken kendilerini mutlu hissederler. İlişki bağımlısı olan bireyler kendi ihtiyaçlarını bir kenara koydukları için çoğu zaman partnerleri onların ne hissettiğini ve düşündüğünü bilmez. Sağlıklı ve sevecen bir ilişkide tam tersi iki partner de birbirinin duygu ve düşüncelerini bilir. İlişki bağımlısı insanlar bazen daha iyisini bulamayacaklarını düşündükleri için şiddetli ve toksik ilişkileri bitirmekte de zorlanırlar.

Bir kişinin ilişkide “bağımlı” olduğu nasıl anlaşılır?

Eğer bir birey ilişki bağımlısı ise sürekli diğer insanların onayına ihtiyaç duyuyor olabilir. Kendi değerini başkalarının ne düşündüğü ile belirler. Başkalarını memnun etmek uğruna taşıyabileceğinden fazla sorumluluk alır ve “hayır” demekte zorlanır. Huzuru sağlamak için sürekli özür diler, alttan alır ve çatışmalardan kaçınır. Kendi ihtiyaçlarını ve isteklerini tamamen göz ardı eder. Başkaları için karar vermeye çalışır ve kendince başkalarını sürekli idare etmeye çalışır. İnsanlara sürekli öneri verir ve insanlar onun dediklerini yapmadığı zaman kendini reddedilmiş hisseder.  Kendisi için bir şey yaparsa gerilir ve rahatsız hisseder. Başkalarını memnun etmek için istemediği şeyler yapar. İlişkilerinde tatmin hissetmez. İçinde reddedilme ve terk edilme korkusu olabilir. Duygu ve düşüncelerini bastırır, ifade edemez. Karşısındaki ile farklı fikirde ise bile onu kırmamak veya ilişkiyi kaybetmemek için kendini ifade etmez.

Sevdiğin birine bağımlı olmanın sebep olduğu sorunlar nelerdir?

Düşündüğümüzden de tehlikeli bir durum bu. İlişki bağımlısı insanların bağışıklıkları daha düşük olur, tansiyon problemleri olur, uyku bozukluğu çekerler ve zararlı alışkanlıklar edinebilirler (alkol, alışveriş bağımlılığı gibi). İlişki bağımlısı insanların sıkça endişe ve depresyon sorunları yasarlar. Zamanla ilişkilerinde fiziksel, cinsel, duygusal istismar yasayabilirler. Kendi ihtiyaçlarını görmezden geldikleri için eşlerinden veya ailelerinden gelen kötü muamele ve acıya uzun süre katlanırlar. Sevgiye o kadar açlardır ki onlara sevgiyle yaklaşmayan insanların davranışlarını kabullenirler.

Neden bir ilişkiye ya da bir kişiye bağımlı olunur?

Bunun tek bir sebebi yok. Çocukluk dinamiği olarak bakıldığında aşırı korumacı veya tam tersi çok az korumacı ebeveynlerin de çocukları ilişki bağımlısı olabilir. Aşırı korumacı ebeveynler çocuklarına edinmeleri gereken güveni sağlayacak zemin hazırlamadıkları için çocuk, yeni şeyler denemeye kapalı olur, çocuk temel yaşam becerilerini öğrenemez ve ileride kendi sorumluluğunu alacak başka bir yetişkin bulur. Ebeveynleri hiç korumacı olmayan çocuklar ise büyüdüklerinde güven duyguları gelişmediğinden kendilerini dünyada yalnız ve güvensiz hissederek kendilerine destek verebilecek kişilere karşı dirençli olurlar. Alkol ve madde bağımlılığı olan evlerde büyüyen çocuklarda da ilişki bağımlılığı riski fazladır. Sağlıksız aile dinamikleri ile büyüyen çocuklar, etraflarındaki insanları tatmin etmeyi kendilerine görev bilirler. Kişisel sınırları da çok iyi öğrenemedikleri için ileride sınırları çok belirsiz veya katı olabilir. Bazı ilişki bağımlısı insanlar da kontrol ve sorumluluk isteği ile bu dinamiğe kapılabilirler. Mesela bir çocuk çok çabuk büyümek zorunda kalıp genç yaşta çok fazla sorumluluk altına girdiyse, ileride hayati kaotik olduğunda kontrol edebileceği şeylere odaklanacağı için ilişkilerini zedeleyebilir.